Prawidłowe odżywianie jest jedną z metod profilaktyki, a także potrafi wpływać na zmniejszenie ryzyka rozwoju chorób cywilizacyjnych, w tym też dermatologicznych. Pacjenci zgłaszający się na poradę do dermatologa często szukają również porady dietetycznej, ponieważ łączą wiele problemów zdrowotnych ze stosowaną dietą. Zalecenia dietetyczne w wielu sytuacjach mogą mieć znaczenie w wybranych problemach dermatologicznych, w tym z problemami z włosami. Co natomiast w sytuacji źle przeprowadzonej diety redukcyjnej, z czym należy się liczyć?

Włosy i paznokcie

Niedobór kalorii lub niedobór składników, takich jak białka, składniki mineralne, niezbędne kwasy tłuszczowe i witaminy, spowodowane błędami dietetycznymi, mogą prowadzić do nieprawidłowości budowy włosów, paznokci oraz problemów skórnych. Włosy są szczególnie wrażliwe, ponieważ komórki mieszków włosowych bardzo szybko się dzielą i potrzebują prawidłowego zaopatrzenia w składniki odżywcze i energetyczne [1]. 
Podczas dziennego spożycia kalorii poniżej 1000 kcal można obserwować zwiększone wypadanie włosów. Dieta niskokaloryczna, w związku z mniejszą zawartością glikogenu w mieszku włosowym, doprowadza do redukcji liczby mitoz komórkowych. Włosy stają się cienkie, rzadkie, kruche i jeszcze łatwiej wypadają. Diagnoza przyczyny schorzenia opiera się również na analizie nawyków żywieniowych pacjenta w ciągu ostatnich kilku miesięcy. W badaniu dermatologicznym wykorzystywane są: test pociągania, trichoskopia, wideotrichoskopia oraz trichogram. Laboratoryjne badania krwi powinny być ukierunkowane na oznaczenie czynników podejrzanych o niedobór.
Paznokcie również reagują na niedobory pokarmowe. Jak wiadomo, płytki paznokciowe są nie tylko ważnym elementem estetyki wyglądu zewnętrznego, ale również wskazują na wewnętrzny stan organizmu [2].

Niedobór niezbędnych kwasów tłuszczowych

Odpowiednia podaż kwasów tłuszczowych, szczególnie wielonienasyconych kwasów tłuszczowych w diecie, jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania organizmu.
Wielonienasycone kwasy tłuszczowe są niezbędne do biosyntezy eikozanoidów; prostaglandyn, prostacyklin, tromboksanów, leukotrienów. Odgrywają rolę budulcową komórek, tkanek i narządów, wchodzą w skład fosfolipidów i estrów cholesterolu, szeregu enzymów i hormonów, są także warunkiem prawidłowego funkcjonowania skóry. Odpowiednia ich ilość w diecie ma ogromne znaczenie w profilaktyce chorób układu krążenia.
Kwasy omega-3 oraz omega-6 odgrywają również rolę w prawidłowym rozwoju mózgu, a także narządu wzroku [3].
Skóra, która pełni funkcję bariery ochronnej, zbudowana jest z warstwy wodno-lipidowej, tworząc tzw. płaszcz wodno-lipidowy. Wszelkie zaburzenia dotyczące jej składu mogą być przyczyną zaburzeń i stanów chorobowych. Kompleksy lipidów naskórkowych składają się głównie z ceramidów, wolnych kwasów tłuszczowych, fosfolipidów i skwalenu – prawidłowy skład warunkuje utrzymanie wody w naskórku oraz funkcję barierową warstwy rogowej [3]. 
W stanach niedoborów niezbędnych kwasów tłuszczowych skóra staje się sucha, złuszczająca, zaczerwieniona, napięta, z tendencją do rogowacenia, pęknięć, powstawania drobnych zmarszczek i upośledzonego gojenia się ran. W tej sytuacji łatwiej dochodzi do podrażnień skóry, a także poprzez upośledzenie funkcji barierowej – rozwoju kontaktowego zapalenia skóry. Dodatkowo choroby, takie jak łojotokowe zapalenie skóry czy trądzik, bądź inne stany zapalne skóry mogą ulegać nasileniu. Zaburzenia metabolizmu WKT mogą również nasilać choroby związane z nieprawidłowym rogowaceniem naskórka, takie jak łuszczyca pospolita, rybia łuska, atopowe zapalenie skóry [3].
W sytuacji problemów z suchą skórą poprawę jej stanu uzyskuje się poprzez zastosowanie preparatów pielęgnacyjnych zawierających mieszaninę ceramidów, cholesterolu i WKT, zwłaszcza kwasu linolowego. Ponadto w powyższych sytuacjach uzupełnienie w diecie niedoborów niezbędnych kwasów tłuszczowych, szczególnie NNKT (np. olej z wiesiołka, olej konopny) poprawia stan skóry [3, 4].
Kwasy omega-3 oraz omega-6 są wymagane dla prawidłowego funkcjonowania ludzkiego metabolizmu. Przy niedoborach NNKT dochodzi do utraty włosów skóry głowy i brwi oraz ich depigmentacji.

Niedobór białka

Dieta nieodpowiednio zbilansowana, prowadząca do niedoborów białka, kalorii i witamin, powoduje w skrajnych przypadkach charłactwo, czyli stan niedoboru, w którym masa ciała sięga ok. 60% należnej masy ciała. W krajach rozwiniętych do takiego stanu dochodzi zazwyczaj w przebiegu chorób nowotworowych i stanów terminalnych. W wyniku utraty podskórnej tkanki tłuszczowej dochodzi do powstawania wielu fałdów skórnych, uwidocznienia zarysów niektórych mięśni, suchości skóry z nadmiernym rogowaceniem, a także łysienia telogenowego (włosy stają się cienkie, kruche, łamliwe, wolno rosnące) oraz łamliwości paznokci [4].
W przypadku diety z niedoborem białka, przy odpowiedniej ilości kalorii, których źródłem są cukier i skrobia, mamy do czynienia z objawami kwashiorkor. Dochodzi wówczas do niedoboru albumin, co objawia się obrzękami, wodobrzuszem, poza tym zaburzony jest poziom tłuszczów wątrobowych. Na skórze mogą się pojawiać odbarwienia, przebarwienia, hiperkeratotyczne zmiany rumieniowe mogące zlewać się w większe wykwity. W okolicy stawów oraz ust mogą powstać głębokie pęknięcia, a błony śluzowe być wysuszone i podrażnione. Włosy zazwyczaj są suche, matowe, słabo pigmentowane, z charakterystycznym objawem flagi, czyli jasnymi pasmami w stosunku do włosów z prawidłową ilością barwnika. Powyższym zmianom towarzyszą zaburzenia psychiczne – upośledzenie rozwoju umysłowego – które są odwracalne po odpowiednim uzupełnieniu niedoborów białka w diecie [4]. 
Białko jest głównym składnikiem budulcowym włókien włosów. Zmniejszona podaż może upośledzać wzrost włosów, przyczyniając się do ich zwiększonego wypadania oraz pojawienia się włosów krótkich i matowych. Przy niedoborze białka w diecie mogą wystąpić zmiany paznokciowe pod postacią miękkich, cienkich, pękających, wolno rosnących paznokci. Kolejną obserwowaną zmianą jest podłużna melanonychia, która występuje wtórnie do zwiększenia produkcji melaniny w macierzy paznokcia [5]. Z hipoalbuminemią wiążą się również tzw. paznokcie Muehrckego, które są powszechnie kojarzone z hipoalbuminemią (wąskie białe równoległe poprzeczne pasma w obrębie paznokci). Paznokcie Terry’ego (leukonychia proksymalna z dystalnym różowym lub brązowym pasmem) również mogą pojawić się przy niedożywieniu. Linie Beau to poprzeczne linijne zagłębienia w płytkach paznokciowych, które mogą być spowodowane jakąkolwiek chorobą zakłócającą normalny wzrost paznokci [5].
Zespół kruchego paznokcia (brittle nail syndrome – BNS) jest zjawiskiem, które może wynikać z wielu przyczyn, ale często obecne jest u osób niedożywionych. Paznokcie stają się miękkie, suche, słabe i łamliwe. Dodatkowo można zaobserwować objawy onychorrhexis (łamliwość paznokci w kierunku podłużnym) i onychoschisis (płatkowe złuszczanie wolnej krawędzi płytka paznokcia). Kruche paznokcie są często również obserwowane u pacjentów z jadłowstrętem psychicznym [6]. 

Zaburzenia witaminowe

Witaminy to mikroelementy, które w odpowiednich ilościach są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania całego organizmu. Zarówno ich niedobór, jak też nadmiar może być szkodliwy, stąd też właściwie skomponowana dieta powinna dostarczać niezbędne ilości tych pierwiastków.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach

Do tych mikroelementów należą witaminy A, D , E , K – są one magazynowane w organizmie człowieka.

Witamina A 

Ma kluczowe znaczenie w lecznictwie dermatologicznym.
Aktywna pochodna witaminy A – retinol – występuje w produktach pochodzenia zwierzęcego, takich jak: jaja, pełne mleko krowie, sery, masło, wątróbka, nerki, oleje rybne, natomiast zielone warzywa liściaste oraz żółte i czerwone warzywa i owoce zawierają karotenoidy, które w jelitach są przekształcane do retinolu.
Witamina A jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania wielu tkanek, syntezy hormonów steroidowych, odpowiada za prawidłowy stan nabłonków; retinol bierze udział w regulacji ekspresji wielu genów; retinal (aldehyd 11-cis witaminy A) tworzy barwnik fotoreceptorów – rodopsynę, a więc odpowiada za prawidłowe widzenie, uczestniczy w regulacji keratynizacji naskórka [7]. 
Niedobór tego mikroelementu w wyniku nieprawidłowej diety lub zaburzeń wchłaniania może prowadzić u dzieci do ślepoty, a także suchości i złuszczania się skóry z rogowaceniem przymieszkowym. Włosy stają się suche, łamliwe, a płytki paznokciowe podłużnie pobruzdowane. Dłużej trwający niedobór witaminy A może przyczyniać się do kamicy nerkowej i pęcherzyka żółciowego, a także wysychania spojówek i rogówki oraz zmętnienia rogówki [4, 7, 8].
Nadmiar witaminy A w diecie może objawiać się sennością, nudnościami, wymiotami, bólami głowy, a także po pewnym czasie prowadzić do suchości, złuszczania skóry, żółto-czerwonego zabarwienia skóry, nadmiernego rogowacenia dłoni, stóp, wypadania włosów, zajadów w kącikach ust, zaburzeń widzenia nocnego, jak też bólów kostno-stawowych, hepato- i splenomegalii, niedokrwistości hipoplastycznej, leukopenii. Należy również mieć świadomość działania teratogennego dużych dawek witaminy A (powyżej 10 000 IU) oraz jej pochodnych – m.in. izotretynoiny, acytrecyny, etretinatu stosowanych w lecznictwie dermatologicznym [4, 8].
Hapalonychia (miękkie paznokcie) są powiązane m.in. z niedoborami witamin A i D [5].

Witamina D

Witamina D3 (cholekalcyferol) jest syntetyzowana z 7-dehydrocholesterolu w skórze w następstwie zadziałania promieniowania słonecznego, a ostateczna aktywna forma poprzez jej hydroksylację powstaje w wątrobie w formie 25-hydroksy-witaminy D3. Źródłem tego sterolu są jaja, oleje rybne, ryby (łosoś, dorsz, tuńczyk, śledź, makrela, sardynki, węgorz), mleko.
Funkcja witaminy D3 polega na regulowaniu metabolizmu wapnia i fosforu, pełnieniu funkcji regulacyjnych w narządach i tkankach poprzez wpływ na wzrost komórek (regeneruje neurony, zwiększa masę mięśniową), ma działanie immunomodulujące, wpływa na układ rozrodczy [4, 9].
Stany znacznego niedoboru witaminy D3 prowadzą do zaburzeń kostnych – u osób dorosłych objawiających się osteomalacją, bólami kostnymi, patologicznymi złamaniami. Zmiany skórne występują w przypadku wrodzonych zaburzeń hydroksylacji witaminy D3 i wówczas objawiają się łysieniem bliznowaciejącym, w pozostałych stanach niedoborów są nieistotne klinicznie [4].
Rola witaminy D we wzroście włosów jest nadal nie do końca udokumentowana [10]. Kilka badań in vitro na zwierzętach, dotyczących krzywicy opornej na witaminę D, sugerują jej rolę w prawidłowym wzroście włosów. Nie zostało to potwierdzone w łysieniu androgenowym czy plackowatym. Prawidłowy poziom witaminy D3 u pacjentów z łysieniem telogenowym może być pomocny w osiągnięciu poprawy.
Podłużna melanonychia płytki paznokciowej była obserwowana w niedoborze witaminy D [5].

Witamina E

Witamina E występuje w zbożach, siarze, jajach, warzywach, olejach roślinnych, margarynie, zielonych warzywach liściastych, orzechach, niektórych gatunkach mięsa. Należy do antyoksydantów, które zapewniają stabilność błon komórkowych, ochrania kolagen, przeciwdziałając starzeniu się skóry, działa synergistycznie z witaminą C.
Niedobór witaminy E w diecie może prowadzić do obrzęków obwodowych z rumieniem grudkowym lub zmian łojotokowych, a także suchości skóry [4, 9].
Brak jednoznacznych zmian w przypadku niedoboru witaminy E, 
jednakże wykazano, że witamina E jest pomocna w zespole żółtych paznokci [11].

Witamina K

Witamina K występuje w roślinach zielonych, jest też wytwarzana przez bakterie jelitowe.
Jest niezbędna do syntezy czynników krzepnięcia (II, VII, IX, X).
Niedobór witaminy K u osób dorosłych jest najczęściej wynikiem długotrwałej antybiotykoterapii, złego wchłaniania, chorób wątroby lub stosowania leków przeciwkrzepliwych (pochodne kumaryny). Manifestacją tych zaburzeń są wybroczyny, krwotoki, krwawienia, a testem diagnostycznym jest oznaczanie czasu protrombinowego [4].

Pozostałe witaminy

Witamina C

Źródłem witaminy C są wszystkie warzywa i owoce, w szczególności owoce cytrusowe, czarna porzeczka, jagody, natka pietruszki, brokuły, papryka, kapusta, dzika róża.
Jest to witamina rozpuszczalna w wodzie, która bierze udział w wielu procesach biochemicznych. Musi być dostarczana z pożywieniem, ponieważ organizm ludzki nie potrafi jej syntetyzować. Ulega szybko utlenieniu pod wpływem promieniowania UV, dymu papierosowego, a także zanieczyszczeń powietrza [4, 9]. Witamina C odgrywa kluczową rolę w procesie syntezy kolagenu, regeneracji tkanki łącznej, zwiększa gęstość skóry właściwej, poprawia jej elastyczność, bierze udział w tworzeniu osteoidy kości i zębiny zębów, wspomaga gojenie ran i oparzeń słonecznych. Uczestniczy również w syntezie tyrozyny i fenyloalaniny, a także współdziała w procesie hepatopoezy. Niedobór witaminy C w diecie powoduje upośledzenie syntezy kolagenu, rogowacenie mieszków włosowych, zaburzenia struktury włosów (tzw. włosy korkociągowe) oraz okołomieszkowe krwotoki, najczęściej na przedniej powierzchni goleni, wybroczyny na opuszkach palców, pod paznokciami rąk. W wyniku zaczopowania przewodów mieszkowych może dojść do powstania tzw. lichen scorbuticus. W jamie ustnej dziąsła są zaczerwienione, bolesne, obrzęknięte, z tendencją do krwawienia, a nawet wypadania zębów. Zaburzone jest również gojenie ran. Objawy ogólne obejmują: osłabienie, senność, rozdrażnienie, bóle mięśniowe, zapalenie stawów, kardiomiopatię i objawy neurologiczne [4, 8, 9] .
W obrębie paznokci można zauważyć drobne wybroczyny (czerwone do czarnych cienkich podłużnych linii pod płytką paznokcia), koilonychię i hapalonychię.

Witamina B1 (tiamina)

Witamina ta jest koenzymem dla wielu enzymów uczestniczących w przemianach metabolicznych wodorowęglanów, cyklu kwasu cytrynowego i cyklu pentozofosforanowego. Występuje w większości pokarmów pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, niepoddanych gotowaniu, a największą zawartość znajdziemy w ziarnach zbóż, wątrobie, chudej wieprzowinie, poza tym jest częściowo syntetyzowana przez florę bakteryjną jelit. Stany niedoboru witaminy B1 prowadzą do niewydolności mięśnia sercowego, zmniejszenia perystaltyki jelit, objawów polineuropatii, encefalopatii, a także obrzęków obwodowych kończyn i twarzy [4, 8] .

Witamina B2 (ryboflawina)

Ryboflawina jest składnikiem wielu enzymów, bierze udział w procesach metabolizmu węglowodanów i występuje w wielu produktach zwierzęcych i roślinnych, szczególnie w niepasteryzowanym mleku, wątrobie, nerkach, świeżych jarzynach, drożdżach [4, 8].
W stanach niedoboru witaminy B2 dochodzi do zmian dotyczących skóry i błon śluzowych (zespół ustno-oczno-genitalny), takich jak zajady kątów ust, zapalenie czerwieni wargowej i języka z wtórną kolonizacją Candida albicans, zmiany rumieniowo-złuszczające w okolicy fałdów nosowo-wargowych, w okolicy oczu, uszu i narządów płciowych, paznokcie mogą wykazywać objawy przewlekłej zanokcicy. Poważne zmiany mogą dotyczyć oczu: zapalenie brzegów powiek, nowotworzenie naczyń w rogówce ze zmianami zapalnymi i pogorszeniem widzenia [4, 8].

Witamina B3 (witamina PP, kwas nikotynowy)

Niacyna jest ważnym kofaktorem wielu enzymów, jest jednym ze skuteczniejszych czynników przeciwmiażdżycowych, odpowiedzialnym za wzrost poziomu frakcji HDL cholesterolu. Bogatym źródłem niacyny są wątroba, drożdże, ziarna zbóż, orzeszki ziemne, poza tym jest ona wytwarzana przez florę bakteryjną jelit lub poprzez syntezę z tryptofanu [4, 8]. Objawy niedoboru witaminy PP najczęściej są związane również z niedoborami tiaminy, pirydoksyny i kwasu foliowego. Zespół objawów zwany pelagrą charakteryzuje się osłabieniem, brakiem łaknienia, zmianami skórnymi, z przewodu pokarmowego (zapalenia błony śluzowej, języka, stanem zapalnym jelit z biegunkami, wymiotami) oraz zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego (encefalopatia, porażenie kończyn). Jako pierwsze pojawiają się objawy skórne pod postacią nadwrażliwości na światło – w miejscach odsłoniętych (twarz, szyja, grzbiety rąk) rozwija się stan zapalny skóry w postaci czerwonych plam, obrzękowych blaszek, które z czasem stają się pergaminowe, zabarwione mahoniowo lub fioletowo, z kołnierzykowatym złuszczaniem, czasem z wytworzeniem pęcherzy [4, 8]. 
Niedobór ryboflawiny i pelagra również powodują powstanie koilonychii. Leukonychia poprzeczna wszystkich paznokci, linie Beau i onycholiza też mogą być związane z pelagrą.

Witamina B6 (pirydoksyna)

Witamina B6 w postaci fosforanu pirydoksalu pełni funkcję w wielu reakcjach fizjologicznych, m.in. przemian aminokwasów, kwasów tłuszczowych, a także przemian tryptofanu w niacynę. Jest obecna w dużej ilości w marchwi, wątrobie, mięsie, rybach, jajach, produktach zbożowych. Niedobory witaminy B6 są zazwyczaj wtórne w wyniku zaburzeń wchłaniania lub stosowanych leków. Objawy kliniczne polegają na łojotokowym zapaleniu skóry twarzy i szyi, języka, błon śluzowych, zajadach kącików ust, a także niedokrwistości, napadach padaczkowych, objawach polineuropatii [4, 8].

Witamina B12 (kobalamina)

Witamina B12 wchodzi w skład koenzymów zwanych kobamidami, a jej znaczenie jest ściśle związane z rolą kwasu foliowego. Główną jej funkcją jest udział w reakcjach syntezy kwasów nukleinowych. Jej źródłem są pokarmy pochodzenia zwierzęcego, takie jak wątroba, mięso, mleko, jaja, niektóre warzywa strączkowe. Niedobory witaminy B12 mogą zatem wystąpić u osób stosujących diety wegetariańskie, wegańskie, a także niezbilansowane diety redukcyjne. Głównym objawem niedoboru witaminy B12 jest niedokrwistość makrocytarna, objawy neurologiczne (zmiany degeneracyjne –zaburzenia czucia, zanik odruchów głębokich, niezborność ruchów, osłabienie pamięci, depresja, objawy otępienia). Skóra staje się blada, podbarwiona żółtawo, mogą powstać przebarwienia kończyn. W przewodzie pokarmowym dochodzi do zapalenia i wygładzenia języka, zanikowego zapalenia błony śluzowej żołądka i jelit [4, 8]. Niedobór B12 indukuje przebarwienia paznokci (np. podłużna melanonychia, rozproszone niebieskawe przebarwienia, pigmentacja siateczkowa) [12].

Kwas pantotenowy

Wchodzi w skład koenzymu A, odgrywa ważne role w metabolizmie węglowodanów i kwasów tłuszczowych, jego źródłem są żółtka jaj, drożdże, zboża, wątroba. W stanach niedoboru mogą pojawiać się pieczenie stóp, parestezje, upośledzenie motoryki akralnych części ciała, problemy brzuszne [4, 8].

Całość tekstu dostępna pod linkiem