Artykuł ma na celu przybliżenie czytelnikowi zasad prawidłowej pielęgnacji skóry w trzech chorobach dermatologicznych – atopowym zapaleniu skóry, łuszczycy oraz trądziku. Przedstawione zasady mają pomóc chorym i ich rodzinom zrozumieć postępowanie w sytuacji przewlekłych i nawrotowych zmian skórnych. 

Atopowe zapalenie skóry

Atopowe zapalenie skóry (AZS) jest przewlekłą i nawrotową dermatozą zapalną, której towarzyszy wybitny świąd i charakterystyczny obraz zmian skórnych. Rozwój AZS zależy od wielu czynników – zarówno genetycznych, jak środowiskowych (m.in. alergenów pokarmowych, wziewnych, zanieczyszczeń środowiska, niekorzystnych warunków klimatycznych, stresu, obecności ognisk utajonego zakażenia oraz czynników hormonalnych) [1]. U 98% chorych na AZS występuje suchość skóry (xerosis), której nasilenie wzrasta wraz z ciężkością choroby. Jest ona spowodowana głównie poprzez nieprawidłowy metabolizm lipidów naskórkowych oraz nadmierną przeznaskórkową utratę wody (TEWL), co czyni skórę bardzo wrażliwą i skłonną do podrażnień [2]. W skórze atopowej występuje niedobór naturalnych czynników natłuszczających i/lub nawilżających, jakimi są ceramidy, mocznik i fizjologiczne lipidy. Braki te skutkują nadmierną utratą wody. Skóra staje się szorstka, pęka i jest zaczerwieniona. Im większe niedobory, tym silniej wyrażona jest dysfunkcja skóry [3]. Dlatego zwalczanie suchości skóry to jeden z najważniejszych elementów leczenia AZS. W łagodnych postaciach choroby odpowiednia pielęgnacja może okazać się nawet wystarczającą metodą leczenia [4]. Głównym zadaniem lekarza jest nie tylko ulżyć choremu w danej chwili, ale nauczyć optymalnego postępowania podczas choroby przewlekłej, jej zaostrzeń oraz okresów remisji [5].

Nieprawidłowa pielęgnacja skóry z zastosowaniem szkodliwych środków pielęgnacyjnych (zawierających m.in. detergenty, środki konserwujące, alkohol czy środki zapachowe) może nasilać jej suchość i sprzyjać nawrotom nasilonych zmian skórnych [2].

W prawidłowej pielęgnacji skóry atopowej należy uwzględnić zarówno prawidłowe wykonywanie kąpieli z zastosowaniem odpowiednich środków myjących, jak i stosowanie emolientów (obojętnych preparatów natłuszczająco-nawilżających). 

Zasady dotyczące mycia, kąpieli i stosowania emolientów w przebiegu AZS 

Regularna, prawidłowo przeprowadzona kąpiel ma działanie korzystne w leczeniu choroby. Umożliwia oczyszczanie skóry (z łusek, strupów, aplikowanych leków), działa łagodząco i przeciwświądowo. Jednak należy pamiętać, aby w okresie zaostrzenia choroby kąpiel nie trwała dłużej niż 5 minut, a temperatura wody mieściła się w zakresie 34–37°C. Zarówno zbyt długie, jak i zbyt gorące kąpiele mogą przesuszać skórę, doprowadzając do nasilenia swędzenia i pogarszania się jej stanu [4]. Bardzo istotny jest dobór odpowiedniej substancji myjącej – zaleca się stosowanie łagodnych preparatów nawilżających i natłuszczających o prawidłowym pH skóry (ok. 5,5). Do mycia skóry atopowej nie wolno stosować klasycznych mydeł, które doprowadzają do postępującego uszkodzenia bariery skórnej, nasilają swędzenie oraz wpływają niekorzystnie na mikrobiom skóry (zwiększa się kolonizacja bakterii patogennych, np. gronkowca złocistego). Po kąpieli skórę należy delikatnie osuszyć miękkim ręcznikiem, unikając znacznego pocierania [4].

W prawidłowej pielęgnacji skóry suchej bardzo istotne jest stosowanie dobranych indywidualnie emolientów (w zależności od nasilenia zmian, a nawet pory roku). Emolienty zawierają różne substancje wpływające korzystnie na stan skóry, np. mocznik, glicerynę, kwas glikolowy, kwas mlekowy, sorbitol oraz eucerynę, wazelinę, ceramidy, woski, oleje. Zwiększają nawilżenie skóry, poprawiając jej funkcje estetyczne i ochronne.

Zapobiegają utracie wody, suplementują składniki lipidowe, zatrzymują wodę w naskórku, działają przeciwświądowo, przeciwzapalnie, immunomodulująco oraz wpływają korzystnie na kolonizację bakterii (tzw. mikrobiom skóry) [4, 6]. W AZS ilość mocznika w skórze zmienionej chorobowo spada nawet o 70–80%. Mocznik stosowany miejscowo łatwo wnika do naskórka. W AZS wykorzystuje się jego działanie nawilżające (stężenia 3–10%), przeciwświądowe i odkażające (osłabia rozwój bakterii chorobotwórczych, ma działanie fungistatyczne na grzyby, z wyjątkiem drożdżaków) [2]. Wiele badań klinicznych wykazało, że prawidłowo stosowane emolienty łagodzą objawy choroby, w tym świąd, rumień, pęknięcia naskórka i lichenizację. W ten sposób środki nawilżające mogą same zmniejszać stan zapalny i ciężkość AZS [6, 7, 8]. Poprawa stanu skóry podczas stosowania emolientów redukuje również konieczność aplikacji leków miejscowych (glikokortykosteroidów), co jest związane z rzadszymi nawrotami i lepszym stanem skóry [4, 9]. Brakuje jednak systematycznych badań, które określiłyby optymalną częstość stosowania środków nawilżających [10]. Ogólnie uważa się, że częstość aplikacji powinna być dobierana indywidualnie, tak aby suchość skóry była minimalna. Należy podkreślić, że emolienty stanowią podstawę leczenia podtrzymującego AZS i powinny być stosowane co najmniej 2 razy dziennie. W zależności od nasilenia suchości skóry mogą być stosowane wielokrotnie, gdyż czas ich działania na skórze ogranicza się najczęściej do 4–6 godzin [4, 11].

Tabela 1. Ilości stosowanych emolientów w skali tygodnia [4]

Ilości emolientu dla dziecka	Ilości emolientu dla dorosłego
150–200 g/tydzień	500 g/tydzień

Prowadzone były również badania mające na celu sprawdzenie, czy ochrona bariery naskórkowej i stosowanie środków nawilżających od momentu porodu zmniejsza prawdopodobieństwo rozwoju AZS u genetycznie predysponowanych niemowląt [12]. Simpson i wsp. w swoim badaniu wykazali, że stosowanie emolientów od urodzenia stanowi bezpieczne i skuteczne podejście do profilaktyki atopowego zapalenia skóry. Jeśli zostanie to potwierdzone w większych badaniach, terapia emolientem od urodzenia będzie prostą i tanią interwencją, która może zmniejszyć globalny ciężar chorób alergicznych. Emolienty dostępne są w różnych postaciach (m.in. kremy, maści, emulsje, żele i płyny). Środki zmiękczające skórę powinny być skuteczne (poprawiać funkcję bariery skórnej), bezpieczne (wolne od czynników drażniących i potencjalnych alergenów), a także tanie i łatwe w użyciu, aby mogły być stosowane na całym świecie [13]. 

Tabela 2. Główne zasady postępowania pielęgnacyjnego w atopowym zapaleniu skóry (AZS) [6]

Integralną częścią leczenia powinno być stosowanie środków nawilżających Istotne jest unikanie częstych, długich kąpieli w gorącej wodzie, gdyż mają one działanie wysuszające Do mycia należy używać środków „bez mydła” („non soap”) – o neutralnym pH, hipoalergicznych i bez dodatku substancji zapachowych Środki nawilżające powinny być stosowane wkrótce po kąpieli (złote 5 minut) Aby zmniejszyć nasilenie choroby i utratę wody podczas zaostrzeń, pacjentom z umiarkowanym i ciężkim atopowym zapaleniem skóry można zalecać kurację z zastosowaniem mokrych opatrunków (z kortykosteroidem miejscowo lub bez)

Przy prawidłowej pielęgnacji nie można pominąć terapii mokrymi opatrunkami (Wet Wrap Therapy). Jest to metoda, która umożliwia zmniejszenie ciężkości AZS, często stosowana w przypadku ciężkiego przebiegu i opornej postaci choroby. Polega ona na stosowaniu miejscowego środka leczniczego, który pokrywa się pierwszą zwilżoną warstwą bandaży/gazy/kombinezonu bawełnianego, a następnie suchą, drugą, zewnętrzną, warstwą. Okład można nosić od kilku do 24 godzin (w zależności od tolerancji pacjenta) przez kilka dni (były prowadzone badania, w których stosowano mokre opatrunki do 2 tygodni) [4, 14].

Skuteczne leczenie atopowego zapalenia skóry jest trudne, wymaga systematycznego działania oraz zindywidualizowanego podejścia do chorego. Z uwagi na różny obraz kliniczny, zależny od wieku pacjentów, postępowanie lecznicze również jest różne. Zaleca się unikanie czynników zaostrzających zmiany skórne oraz leczenie już powstałych objawów chorobowych. Stosowanie emolientów jest podstawą leczenia podtrzymującego AZS. Musimy zdawać sobie sprawę, iż tylko prawidłowo nawilżona skóra, która nie ma pęknięć i szczelin, stanowi barierę dla szkodliwych czynników alergizujących, podrażniających i infekcyjnych, które mogą nasilać AZS [3]. Stosując odpowiednie postępowanie profilaktyczne, wraz z nieprzerwanym stosowaniem emolientów, ograniczaniem potencjalnych alergenów, ognisk utajonego zakażenia czy też stresów, można ograniczyć ryzyko nawrotów choroby oraz zmniejszyć nasilenie jej przebiegu.

Przy prawidłowej pielęgnacji nie można pominąć terapii mokrymi opatrunkami (Wet Wrap Therapy). Jest to metoda, która umożliwia zmniejszenie ciężkości AZS i jest często stosowana w przypadku ciężkiego przebiegu i opornej postaci choroby.

Łuszczyca 

Łuszczyca (Psoriasis) jest to przewlekła, niezakaźna, zapalna choroba skóry, na którą cierpi 1–3% populacji (mężczyzn, kobiet i dzieci, a nawet noworodków). Największy odsetek chorych stwierdza się w krajach Europy Północnej. W Polsce choruje prawie milion osób. Ocenia się, że wśród wszystkich osób zgłaszających się po poradę do dermatologa 6–8% cierpi na łuszczycę [15]. W przypadku łuszczycy pielęgnacja skóry jest działaniem bardzo ważnym, ale nie ma znaczenia kluczowego jak przy AZS, gdzie może być nawet jedynym postępowaniem leczniczym. Istnieje kilka postaci choroby, z których najczęstszą jest łuszczyca plackowata (80–90%), w przebiegu której obserwujemy charakterystyczne grudki i blaszki łuszczycowe, pokryte srebrzystoszarą łuską. W około 10% przypadków rozpoznajemy łuszczycę drobnogrudkową, wysiewną, która częściej pojawia się u dzieci i osób młodych nagle, np. po infekcji paciorkowcowej. Inne rzadsze postacie to: 

• erytrodermia łuszczycowa (rozlane zapalenie skóry, któremu towarzyszą objawy ogólne, np. podwyższona temperatura ciała, dreszcze, złe samopoczucie), 
• łuszczyca odwrócona (zmiany lokalizują się w tzw. okolicach wyprzeniowych, w których jest ciepło i wilgotno oraz występuje zwiększona możliwość ocierania (np. fałdy skórne, szpara międzypośladkowa),
• krostkowa (charakterystycznym objawem są drobne wykwity krostkowe z treścią ropną, często zlokalizowane na podłożu rumieniowym),
• łuszczyca paznokci, która może wystąpić we wszystkich innych postaciach łuszczycy  (m.in. naparstkowanie paznokci, onycholiza, hiperkeratoza podpłytkowa, objaw plamy olejowej).
• łuszczyca pospolita może współistnieć z łuszczycowym zapaleniem stawów, co dotyczy 5–30% chorych [15, 16].

Leczenie łuszczycy może przebiegać w różny sposób w zależności od postaci choroby oraz jej nasilenia. W łagodnych postaciach choroby oraz jako dodatek do terapii systemowej stosujemy leki miejscowe, które w większości łagodnych postaci umożliwiają uzyskanie poprawy lub remisji zmian.

Zaliczamy do nich:

• środki złuszczające (np. kwas salicylowy, mocznik), 
• anthralinę – preparaty recepturowe z cygnoliną (0,1%, 0,5%, 1%, 2%),
• preparaty glikokortykosteroidowe, 
• inhibitory kalcyneuryny (pimekrolimus i takrolimus),
• pochodne witaminy A (retinoidy – tazaroten żel), 
• preparaty z witaminą D3. 

Całość tekstu dostępna pod linkiem